Kościół Greckokatolicki w Polsce tworzy metropolię przemysko-warszawską, w której skład wchodzą archieparchia przemysko-warszawska i eparchia wrocławsko-gdańska. Ta pierwsza ma siedzibę w Przemyślu i obejmuje tereny Rzeczypospolitej położone na wschód od Wisły, druga natomiast, mająca siedzibę we Wrocławiu i istniejąca od 1996 r., obejmuje ziemie na zachód od Wisły.
Historia biskupstwa przemyskiego
Pierwszym historycznie udokumentowanym biskupem przemyskim był Antoni Dobrynia, wyświęcony przez metropolitę kijowskiego w 1218 roku. W 1422 eparchię przemyską połączono z eparchią samborską ze stolicą w Przemyślu, tworząc eparchię przemysko-samborską. W XVII wieku biskupi przemyscy zaczęli oficjalnie używać tytułu przemysko-samborsko-sanocki, mimo że samodzielna eparchia sanocka nigdy nie istniała.
W 1596 na synodzie w Brześciu większość biskupów zarządzających eparchiami w Rzeczypospolitej (ale bez ówczesnego biskupa przemyskiego Michała Kopystyńskiego) podpisała akt unii z Rzymem, uznając zwierzchnictwo papieża. Unia gwarantowała m.in. nienaruszalność obrządku wschodniego, zachowanie własnej hierarchii kościelnej i prawa kanonicznego. Sąsiednia eparchia lwowska przyjęła Unię w 1700 roku. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) Kościół unicki w zaborze austriackim musiał realizować reformy kościelne cesarzowej Marii Teresy. Wprowadzono wówczas pewne zmiany organizacyjno-prawne w zakresie zarządzania eparchią i nastąpiła korekta jej granic.
Kościół greckokatolicki w II Rzeczypospolitej
W II Rzeczypospolitej eparchia przemyska była jedną z trzech jednostek greckokatolickiej prowincji kościelnej – metropolii halicko-lwowskiej. Ordynariuszowi przemyskiemu podlegały parafie w Krakowie i Warszawie, leżące poza obrębem eparchii, zajmującej wówczas powierzchnię około 40 tys. kilometrów kwadratowych. Ze schematyzmu z 1934 wynika, że w 54 dekanatach eparchii istniało 759 parafii, obsługiwanych przez 813 księży diecezjalnych. Czynnych było 1359 cerkwi i 51 domów zakonnych, a w seminarium duchownym w Przemyślu kształciło się 145 kleryków. Na ziemiach tych mieszkało 1 244 191 wiernych, a w 1938 było ich około 1 159 380, mimo że w 1934 z jej obszaru wyodrębniono nową jednostkę – administraturę apostolską Łemkowszczyzny (9 dekanatów i 111 parafii ze 128 tys. wiernych). Łącznie przed rokiem 1939 w eparchii przemyskiej razem z Łemkowszczyzną żyło 1320 tys. grekokatolików. Działały organizacje, stowarzyszenia, szkoły, internaty, sierocińce i wydawnictwa katolickie. Kościół greckokatolicki miał liczne dobra: budynki, pola, ogrody, lasy i majątek ruchomy.
Należy też wspomnieć o bezcennych zbiorach biblioteki kapituły greckokatolickiej (rękopisy, dokumenty pergaminowe, inkunabuły, starodruki itp.) oraz o wspaniałych dziełach sztuki: ikonach, obrazach i innych przedmiotach, takich jak krzyż mołdawski z XVI wieku, epitrachile (stuły) podarowane przez Bohdana Chmielnickiego czy legendarna mitra biskupów przemyskich, tzw. korona Daniela. Niestety, większość tych bezcennych zabytków zaginęła w latach 1939-47.
Kościół w latach II wojny światowej i w okresie prześladowań komunistycznych
Po 17 września 1939 znaczną część eparchii przemyskiej zajęła Armia Czerwona. Już w październiku tegoż roku władze sowieckie skonfiskowały kościelne majątki ziemskie. Ze szkół usunięto nauczanie religii, rozwiązano liczne organizacje katolickie i wprowadzono cenzurę wydawnictw kościelnych. Rozpoczęły się deportacje ludności greckokatolickiej i areszty księży unickich.
Komuniści zamierzali zlikwidować Kościół greckokatolicki a jego wyznawców „przerobić” na prawosławnych. Napaść Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 pokrzyżowała te plany, ale powrócono do nich zaraz po wojnie. W 1946 na tzw. „pseudosoborze” we Lwowie, w którym – mimo nacisków, szantaży i gróźb – nie wziął udziału żaden biskup unicki, zlikwidowano Kościół greckokatolicki, włączając jego wyznawców siłą do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, podporządkowanego reżimowi stalinowskiemu. Wszyscy ówcześni hierarchowie uniccy ponieśli śmierć męczeńską za wiarę i jedność Kościoła, np. błogosławieni Jozafat Kocyłowski i Hryhorij Łakota (aresztowani 25 czerwca 1946).
W zmienionej po II wojnie światowej rzeczywistości w Polsce znalazły się w całości administratura apostolska Łemkowszczyzny (140 tys. wiernych) i zachodnia część eparchii przemyskiej (23 dekanaty, 246 parafii z 420 cerkwiami i 31 kaplicami). Wśród 417 006 wiernych pracowało około 270 księży. W wyniku zawartego w 1944 układu o repatriacji obywateli narodowości ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej i rusińskiej do końca 1946 wysiedlono do sowieckiej Ukrainy około 480 tys. osób, w tym prawie 70 tys. Łemków oraz wielu wiernych i księży greckokatolickich.
W tej sytuacji Pius XII nadał prymasowi Polski kard. Augustowi Hlondowi i metropolicie krakowskiemu abp. Adamowi Sapieże specjalne uprawnienia, które zezwalały kapłanom greckokatolickim na sprawowanie liturgii i innych posług religijnych w rycie łacińskim bez konieczności zmiany obrządku. Papież zobowiązał też obu hierarchów do umożliwienia grekokatolikom przyjmowania sakramentów w ich obrządku. 10 grudnia 1946 prymas został specjalnym delegatem dla wszystkich wschodnich obrządków w Polsce.
9 stycznia 1947 na posiedzeniu Komisji Głównej Konferencji Episkopatu Polski powołano specjalną komisję ds. obrządku wschodniego, po czym kard. Hlond powołał 31 marca 1947 kanonika kapituły przemyskiej ks. Wasyla Hrynyka na wikariusza generalnego greckokatolickiej eparchii przemyskiej. 1 kwietnia 1949 wikariuszem generalnym administratury apostolskiej Łemkowszczyzny został ks. Andrij Złupko, który jednak pełnił swe funkcję jedynie dwa miesiące, gdyż z powodu wysiedlenia w ramach akcji „Wisła” swe uprawnienia przekazał ks. Petrowi Szuflatowi.
Wcześniej, w ramach akcji repatriacyjnej w latach 1944-46 na Ukrainę radziecką przesiedlono ok. 300 greckokatolickich księży. Następnie podczas akcji „Wisła”, niejednokrotnie z dużą brutalnością, od 28 kwietnia do 28 lipca 1947 wysiedlono na ziemie zachodnie i północne 140 575 Ukraińców i członków rodzin mieszanych, w tym ponad 100 tys. grekokatolików, wśród nich 62 kapłanów. Dalszych 7 duchownych greckokatolickich aresztowano i wywieziono do ZSRR albo do tzw. Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie. Podobne represje dotknęły zakony greckokatolickie.
Wśród rozproszonej ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i północnych ocaleli z pogromów i aresztów księża starali się podejmować pracę duszpasterską. Władze, dążąc do ostatecznego zlikwidowania nawet namiastki Kościoła greckokatolickiego, faworyzowały prawosławnych. W 1951 metropolitą Kościoła prawosławnego w Polsce został Makarij Oksijuk, który m.in. przeprosił patriarchę moskiewskiego za „schizmę” z 1924 (tj. za przyjęcie przez polskich prawosławnych autokefalii od Konstantynopola, a nie od Moskwy). Biskup ten był również bardzo aktywny przy likwidacji Kościoła greckokatolickiego na osławionym „pseudosoborze” we Lwowie w 1946. W 1952 Biuro Polityczne KC PZPR postanowiło, iż władze winny popierać duchowieństwo prawosławne w sprawowaniu kultu religijnego i zakładaniu parafii. Postanowiono również zdecydowanie zwalczać organizowanie wyznania greckokatolickiego przez tzw. „nacjonalistyczne agentury podziemne”.
Wkrótce okazało się, że władze państwowe nie zamierzają nadać Kościołowi greckokatolickiemu osobowości prawnej. Jedynie w wyniku rozmów prowadzonych przez biskupów rzymskokatolickich zgodziły się na tolerowanie duszpasterstwa greckokatolickiego pod warunkiem, że na zewnątrz będzie ono reprezentowane przez hierarchię łacińską.
Nie czekając na wymagane zezwolenia z Urzędu ds. Wyznań ks. W. Hrynyk (nieraz nawet bez wiedzy i zgody Kościoła łacińskiego) zaczął tworzyć parafie dla rozproszonej ludności greckokatolickiej. Dzięki nadludzkim wysiłkom zdołał utworzyć 68 greckokatolickich placówek i ośrodków duszpasterskich.
W 1964 Stolica Apostolska mianowała prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego delegatem dla wiernych obrządków greckokatolickiego i ormiańskiego w Polsce nie mających własnych biskupów, ze wszystkimi prawami ordynariusza. Prymas powołał na swego wikariusza generalnego ks. mitrata W. Hrynyka, który w 1969 powrócił do Przemyśla, a swoje funkcje wikariusza generalnego i proboszcza parafii katedralnej pełnił ofiarnie aż do śmierci 31 maja 1977. Jego następcą został ks. mitrat Stefan Dziubina, który piastował ten urząd do śmierci kard. Stefana Wyszyńskiego 28 maja 1981. Nowo mianowany prymas Polski abp Józef Glemp 22 grudnia 1981 roku powołał dwóch wikariuszy generalnych: dla Polski Północno-Zachodniej ojca Jozafata Romanyka OSBM z Warszawy i dla Polski Południowo-Wschodniej – ks. kan. Jana Martyniaka, proboszcza parafii w Legnicy.
Wikariat północny dzielił się na dekanaty koszaliński i olsztyński. Obejmował 43 placówki duszpasterskie przy parafiach rzymskokatolickich, z których 18 miało osobną lokalizację. Pracę duszpasterską prowadziło w nich 22 kapłanów. Wikariat południowy również dzielił się na dwa dekanaty: przemyski i wrocławski i obejmował 39 placówek duszpasterskich.
Odradzanie się struktur Kościoła greckokatolickiego w Polsce
W 1989 roku Kościół greckokatolicki w Polsce otrzymał, po raz pierwszy od aresztowania bp. Kocyłowskiego (1946), własnego biskupa. Został nim, konsekrowany 16 września 1989 ks. mitrat Jan Martyniak, początkowo jako sufragan prymasa Polski i wikariusz generalny wiernych obrządku greckokatolickiego. 16 stycznia 1991 Jan Paweł II mianował go ordynariuszem greckokatolickiej eparchii przemyskiej.
Od tej chwili zaczęły się odradzać urzędy, instytucje i sieć parafialna tej eparchii, która objęła swym zasięgiem cały obszar państwa polskiego. 31 maja 1996 Stolica Apostolska utworzyła w Polsce greckokatolicką prowincję kościelną – metropolię przemysko-warszawską. W jej skład weszły dwie nowo utworzone jednostki administracyjne: archieparchia przemysko-warszawska i eparchia wrocławsko-gdańska.
--------
Metropolita przemysko-warszawski Jan (Joan) MARTYNIAK
Urodził się 20 czerwca 1939 r. w Spasie koło Starego Sambora, w rolniczej rodzinie Wasyla i Marii z Zygmuntów. Na jego lata dziecięce i życie religijne mieszkańców dominujący wpływ wywarł słynny monaster św. Onufrego bazylianów w pobliskim Ławrowie. Ojciec przyszłego metropolity, wcielony podczas II wojny światowej do Armii Czerwonej, zginął w niemieckim obozie jenieckim koło Drezna. W 1946 Jan Martyniak wraz z matką i braćmi musiał opuścić rodzinne strony i osiedlić się we wsi Nowy Waliszów w powiecie bystrzyckim na Dolnym Śląsku. Tam też w 1954 ukończył szkołę podstawową a w 1958 uzyskał maturę w liceum ogólnokształcącym w Bystrzycy.
W 1964 przyjął święcenia kapłańskie we Wrocławiu z rąk abp. Bolesława Kominka. Potem przez rok pracował jako wikariusz w parafii rzymskokatolickiej pw. Aniołów Stróżów w Wałbrzychu, po czym miał podjąć dalsze studia we Włoszech, jednakże z powodu sprzeciwu władz państwowych nie mógł wyjechać i rozpoczął studia z apologetyki w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie i pogłębiał wiedzę w Prymasowskim Instytucie Życia Wewnętrznego. W latach 1969-70 był asystentem w swym dawnym seminarium wrocławskim, a w roku 1973 podjął wykłady w gorzowskiej filii ATK.
W 1974 ks. Jan Martyniak rozpoczął posługę duszpasterską wśród grekokatolików w Legnicy. 22 grudnia 1981 prymas Polski abp Józef Glemp ustanowił go swym wikariuszem generalnym dla wiernych obrządku greckokatolickiego w wikariacie południowym. 20 lipca 1989 Jan Paweł II mianował ks. J. Martyniaka biskupem tytularnym Vardimissany i biskupem pomocniczym prymasa Polski dla grekokatolików w naszym kraju. Sakrę nominat przyjął 16 września tegoż roku na Jasnej Górze. 16 stycznia 1991 papież powołał go na ordynariusza reaktywowanej po 45 latach eparchii przemyskiej dla grekokatolików, a 31 maja 1996 mianował go arcybiskupem i metropolitą nowo utworzonej greckokatolickiej metropolii przemysko-warszawskiej. Nowy metropolita odbył ingres do archikatedry św. Jana Chrzciciela w Przemyślu 17 sierpnia 1996.
Biskup wrocławsko-gdański Włodzimierz Roman JUSZCZAK
Urodził się 19 lipca 1957 r. w Legnicy. Jego ojciec – Bazyli jako kilkunastoletni chłopiec został z całą rodziną wysiedlony (w ramach akcji „Wisła”) z łemkowskiej, podgorlickiej Bodnarki na ziemię lubuską. Matka – Iwanna (z domu Tełesnyćka) w 1946 wyjechała z rodzicami z Berezki (k. Birczy) do Niemiec.
Rodzice przyszłego biskupa poznali się na Ziemiach Zachodnich i pobrali się w 1956. Roman był pierwszym ochrzczonym i bierzmowanym w parafii greckokatolickiej w Legnicy. Po ukończeniu w 1972 szkoły podstawowej w Rosochatej rozpoczął naukę w ukraińskim liceum ogólnokształcącym w Legnicy. Proboszczem parafii i duszpasterzem młodzieży w tym mieście był wówczas ks. mitrat Jan Martyniak – przyszły metropolita przemysko-warszawski.
31 sierpnia 1976 Roman Juszczak wstąpił do zakonu bazylianów, przyjmując imię Włodzimierz. Pierwsze śluby zakonne złożył 18 czerwca 1978. 1 maja 1983, po ukończeniu seminarium duchownego w Warszawie, złożył śluby wieczyste, 8 maja przyjął święcenia diakonatu, a 28 tegoż miesiąca ówczesny metropolita wrocławski abp (od 1985 kardynał) Henryk Gulbinowicz wyświęcił go w Legnicy na kapłana. Następnie o. Juszczak pracował w parafiach w Bartoszycach i w Asunach (obecnie woj. warmińsko-mazurskie). Od 1985 opiekował się także parafią w Ostrym Bardzie. W 1984 rozpoczął zaoczne studia na Wydziale Prawa Kanonicznego ATK w Warszawie, zakończone licencjatem w 1990.
W 1989 prowincjał bazylianów o. Wasyl Medwit (obecnie biskup na Ukrainie) mianował go mistrzem nowicjatu i prefektem braci-studentów w monasterze warszawskim. W 1993 przez niespełna rok o. W. Juszczak był proboszczem parafii greckokatolickiej w Węgorzewie, ale już w lipcu 1994 został protoihumenem (prowincjałem) swego zakonu i wrócił do Warszawy.
Ojciec Włodzimierz nie tylko zajmował się sprawami studentów i życiem prowincji, ale był także proboszczem parafii greckokatolickiej w Warszawie. Troszczył się też o monaster bazyliański i cerkiew w przemyskiej dzielnicy Zasanie, zwrócone w 1996 bazylianom przez władze państwowe. 24 kwietnia 1999 Jan Paweł II mianował go biskupem eparchii wrocławsko-gdańskiej z siedzibą we Wrocławiu. Chirotonię (sakrę) nowy władyka przyjął 19 czerwca tegoż roku.
kg, tom (KAI) / Warszawa